Gilead, het beloofde land

Gilead is de fictieve, rechtsextremistische, fundamentalistisch christelijke dictatuur die zich vormde na een coup in de VS, die Margaret Atwood beschreef in haar dystopische roman The Handmaids Tale. De roman werd in 1985 gepubliceerd en vanaf 2017 verfilmd in de gelijknamige tv-serie. Gilead is, gezien zijn manier van politiek bedrijven, het beloofde land voor Donald Trump en al zijn volgers in de VS en de rest van de wereld. Het deed mij denken aan een boek van de primatoloog Frans de Waal dat ik een paar jaar geleden heb gelezen, Chimpanseepolitiek.

De werkelijke macht van het alfamannetje

Politiek kan gaan van onverbloemde machtsuitoefening tot uiterst beschaafde onderhandelingen over ieders wensen en belangen. Hoe minder machtsvertoon hoe beschaafder. Maar wie is geïnteresseerd in beschaafde onderhandelingen? Trump in ieder geval niet. Chimpansees op het eerste gezicht ook niet. Een chimpanseegroep wordt meestal geleid door het spreekwoordelijke alfamannetje. Deze eist privileges op het gebied van vrouwtjes en voedsel en alle andere chimpansees moeten bij iedere ontmoeting hun respect betonen. Om duidelijk te maken wie de baas is blaast het alfa-mannetje zich regelmatig op en maakt met opgezette haren een intimidatierondje. Het leiderschap van een chimpansee-alfamannetje lijkt gebaseerd op spierkracht. Maar als je beter kijkt zie je dat het draait om coalities en niet om spierballenvertoon. Dat kan iedereen zelf natuurlijk ook wel bedenken. Dat alfa-mannetje is nauwelijks of helemaal niet sterker dan de andere volwassen mannetjes en de vrouwtjes kunnen er ook wat van. Als er ook maar twee andere mannetjes of vrouwtjes samen het gevecht met het alfamannetje zouden aangaan, zou hij het verliezen. Maar dat doen ze niet. En dat doen ze niet omdat de posities van alle volwassen chimpansees elkaar in evenwicht houden. Eén mannetje of vrouwtje hoeft maar meer te gaan optrekken met een ander mannetje of vrouwtje of dit zal verschuivingen in de posities van anderen tot gevolg hebben. Het leiderschap is gebaseerd op deze hele machtsbalans. Dat alfamannetje is ook helemaal niet de alleenheerser die hij op het eerste gezicht lijkt. Hij heeft anderen net zo hard nodig voor zijn positie als zij hem. 

Empathie en verzoening

Twee dingen sprongen er voor mij uit in de beschrijving van chimpanseepolitiek van Frans de Waal, empathie en verzoening. Zo’n machtsbalans als die van de chimpansees kun je alleen opbouwen en in stand houden als je enigszins aanvoelt wat een ander wil en wat het effect van jouw gedrag daarop is, met andere woorden als je enigermate in staat bent tot empathie. Als er iets is waaruit empathie blijkt is dat wel troosten en dat deden de chimpansees uitvoerig, troosten bij het verlies van een kind, troosten bij aangedaan onrecht en troosten van het alfamannetje als hij te veel op zijn huid wordt gezeten. Over het belagen van het alfamannetje gesproken, in een periode van strijd om het leiderschap zoeken de vechtersbazen elkaar na iedere schermutseling op – eventueel met bemiddeling van een derde – om zich weer met elkaar te verzoenen. Er moet eerste flink gevlooid worden voordat het leven verder kan. Dankzij empathie en verzoening kunnen chimpansees een politieke strijd om de macht uitvechten zonder dat de hele groep uit elkaar valt.

Gilead is wat je dan krijgt

En hier stuiten we op een cruciaal punt bij al dat gepraat over politiek, wat houdt de groep elkaar? Middelpuntvliedende krachten zijn er altijd voldoende, zowel bij chimpansees als bij mensen, maar wat houdt de groep bij elkaar? Chimpansees kunnen alleen overleven in het wild als ze met voldoende soortgenoten bij elkaar weten te blijven. Chimpanseepolitiek is onverbloemde machtspolitiek, maar dankzij hun vermogen tot empathie en wil tot verzoening lukt het ze toch om de eenheid te bewaren. Mensen worden wel naakte apen genoemd, maar de tragiek is dat we dat niet meer zijn. Onze cognitieve vermogens zijn flink gegroeid en daarmee letterlijk en figuurlijk onze armslag: we kunnen duizelingwekkend krachtige werktuigen en vooral wapens maken, waarmee je heel veel kunt aanrichten. De schade die een kwade alfa-aap kan aanrichten is niet zo groot, omdat hij ook altijd voldoende andere mannetjes en vrouwtjes aan zich moet binden om niet aan de kant te worden gezet. De schade die een kwaadaardig mens in een machtige positie kan aanrichten is niet te overzien. In tegenstelling tot een kwade alfa-aap kan een kwade alfa-mens doorgaan met het afbreken van bindende elementen, omdat hij de samenleving met geweld bij elkaar kan houden. Gilead is wat je krijgt als empathie en verzoening volledig zijn vervangen door geweld.