Het rubberen hand-experiment

Het was in de tijd van zijn bachelor psychologie dat Rik van Maarseveen, hoofdpersoon uit Alias Lisa, gegrepen werd door de vraag hoe het mogelijk was dat de beelden van een speelfilm het effect op je hadden alsof het werkelijk gebeurde. De illusie kon zo sterk zijn dat het fysiek pijn deed. Zijn mede-studenten waren druk bezig tentamens voor te bereiden – hij zat inmiddels in zijn derde jaar – en waren niet geïnteresseerd in dit soort vragen. Ook de docenten hadden wel iets beters te doen – tentamenvragen bedenken – zodat hij zelf maar op zoek ging op internet. Daar stuitte hij op een artikel dat een wereld voor hem deed opengaan. Het ging over ‘spiegelneuronen’. Normale neuronen werden óf actief als er iets werd waargenomen, óf als er zelf een handeling werd uitgevoerd. Spiegelneuronen, zo leerde hij, hadden de bijzondere eigenschap dat ze in beide gevallen actief werden. Kijken naar de bewegingen van een ander voelde daardoor net alsof je die bewegingen zelf maakte en kijken naar wat een ander overkwam alsof je het zelf meemaakte. Hoe beter je iets uit eigen ervaring kende, hoe sterker de ervaring werd als je het een ander zag doen, zoals een beroepstennisser die naar een tenniswedstrijd zit te kijken en de slagen als het ware zelf in zijn hoofd maakt. Ook hoe dichter een ander als persoon bij je stond, hoe sterker je zelf voelde wat die ander overkwam. Een ouder die zijn kind zag vallen moest bijna pleisters op zijn eigen benen plakken. Door onze spiegelneuronen konden we met anderen meevoelen en meedenken.

Spiegelneuronen

Het hem tot dan toe onbekende fenomeen ‘spiegelneuronen’ was een openbaring, waardoor in één klap een berg puzzelstukjes over menselijk gedrag op zijn plek viel en hij oneindig veel toepassingen voor zich zag. Hij was zo opgetogen dat hij, voordat hij het in de gaten had, erover begon tegen zijn zus Wiesje en haar vriend Andy. De houding van Wiesje tegenover hersenonderzoek was niet veel anders dan die van de meeste anderen met wie hij wel eens over dit onderwerp had gepraat. Behalve dat ze het nogal abstract vond, stond ze erg argwanend tegenover het idee dat alles wat we doen, denken en voelen bepaald wordt in onze hersenen. Diep beledigd had ze hem een keer naar zijn hoofd geslingerd dat het wél ging over de menselijke geest en over zelfbewuste, verantwoordelijke mensen met een vrije wil. Rik veegde duizenden jaren menselijke beschaving van tafel. ‘We zijn geen apen die achter aangeboren reflexen aanlopen!’ Het had hem op de lippen gelegen te zeggen dat het verschil heel wat kleiner was dan het leek. Zoals te verwachten vond ze dat hij zwaar overdreef met de rol die neuronen speelden bij hoe een film overkomt, maar deze keer liet hij het er niet bij zitten en daagde haar uit mee te werken aan een psychologisch experimentje. Hij beloofde haar hoofd niet kaal te scheren of in te smeren met gel om hem vervolgens vol te plakken met elektroden. 

Het experiment

Op de dag van de afspraak had Rik een plaat triplex met een lijmklem rechtop aan de keukentafel bevestigd. Op de tafel had hij een soort kunstarm uitgestald, een mouw van een oude trui gevuld met schuimplastic, met daaraan een eveneens gevulde huishoudhandschoen. Verder lagen er twee kwastjes en een hamer. Met een huishoudtrap, waarover hij een deken had gehangen, zorgde hij dat ze het tafereel niet direct bij binnenkomst zagen. Een uur te laat kwamen Wiesje en Andy binnen. Hij wilde niet weten waarom ze zo laat waren en stelde na een korte begroeting en een snel kopje koffie voor te beginnen. Toen ze naast hem voor de trap stonden, trok Rik met een gebaar alsof hij iets groots onthulde de deken weg en wees triomfantelijk naar de schamele uitstalling op de keukentafel. Niet-begrijpend en met enige weerzin keken ze naar wat daar lag, Wiesje, als beoogd proefpersoon, zelfs een beetje onzeker.
Ter geruststelling zei hij: ‘Doet geen pijn, hoor. Nou ja, nauwelijks. Hoewel.’
Om er na even aan toe te voegen: ‘Het is allemaal illusie moet je maar bedenken.’
Met een uitnodigend gebaar trok hij de stoel aan één kant van de tafel naar achteren, waarna Wiesje aarzelend ging zitten. Ze moest zo gaan zitten dat ze met haar rechtersleutelbeen tegen de zijkant van het scherm zat en haar rechterarm niet meer kon zien. Vervolgens moest ze haar rechterarm met de handpalm naar beneden op tafel leggen. Rik legde de kunstarm zo neer dat het voor haar leek of het haar echte rechterarm was. De hamer legde hij buiten haar zicht bij haar echte arm. Tenslotte legde hij de twee kwastjes voor haar kunstarm neer en liep om de tafel heen om tegenover haar plaats te nemen. Alsof hij een grote goocheltruc ging doen hield hij met een theatraal gebaar met iedere hand een kwastje omhoog.
‘Laten we beginnen.’
Rik was zo gaan zitten dat hij zowel Wiesjes echte rechterarm achter het scherm kon zien, als haar rechterkunstarm en begon met de twee kwastjes tegelijkertijd en op dezelfde manier vinger voor vinger over de beide handen te strijken. Wiesje zag hoe het ene kwastje over haar kunsthand streek en voelde de aanraking van de andere over haar echte hand.
‘Blijf kijken naar het kwastje, concentreer je op wat je voelt en beweeg je hand niet,’ zei Rik.
Na een paar minuten pauzeerde hij even en zei: ‘Nu opletten.’
Daarna begon hij opnieuw met het kwastje over Wiesjes vingers te strijken. 
‘Voel je verschil met wat ik net deed?’
’Nee. Moet dat dan?’
‘Het is hoe je het bekijkt. En wat doe ik nu?’
‘Je strijkt met het kwastje over mijn wijsvinger, van mijn knokkels naar de vingertop.’
Hij keek haar veelbetekenend aan: ’Nadat ik vroeg of je een verschil merkte, heb ik je echte hand niet meer aangeraakt, alleen je kunsthand.’
Ze keek hem ongelovig aan: ‘Ik voelde het echt!’
‘Reken maar dat je het echt voelde. Ik ga nog even een stapje verder.’
Hij ging weer verder met het kwastje.
‘Concentreer je op wat je voelt.’
Wiesje knikte, terwijl ze geconcentreerd naar haar kunsthand keek.
Toen greep hij plotseling met een snelle beweging de hamer en sloeg er hard mee op de kunsthand.
‘Au’ schreeuwde Wiesje en trok met een ruk haar rechterarm terug, waarna ze kwaad en geschokt ‘Sadist!’ tegen hem riep.
Met een verontschuldigend gebaar van ‘het was maar een grapje’ stak hij beide handen omhoog.
Verontwaardigd en met een pijnlijk gezicht keek ze naar haar ongeschonden hand.
’Deed het echt zeer?’ vroeg Rik met enig medeleven, maar ook nieuwsgierigheid.
‘Ja, natuurlijk, wat dacht je dan!’
Rik bleef haar onderzoekend aankijken, waarna ze er met enige aarzeling aan toevoegde: ‘Niet echt, maar toch ook weer wel.’